Өнөөдөр Хэллоуин дэлхий даяар хамгийн түгээмэл баярын нэг болсон бөгөөд ялангуяа АНУ, Канад, Их Британи зэрэг орнуудад өргөнөөр тэмдэглэгддэг. 10-р сарын 31-нд хүмүүс этгээд хувцас өмсөж, хулуугаар дэнлүү хийж, амттан гуйж, айдсын уур амьсгал бүрдүүлдэг. Харин энэ баяр хаанаас үүссэн бэ?
Кельтүүд ба Самайн
Хэллоуины түүх Британийн арлууд дахь эртний кельтүүдээс эхэлдэг. Тэд 10-р сарын сүүлчийн өдөр Самайн нэртэй баяр тэмдэглэдэг байсан бөгөөд энэ нь хөдөө аж ахуйн улирлын төгсгөл байв. Мал сүргээ өвөлжөөндөө буцааж, ургацаа хураан авдаг энэ үе бол шинэ мөчлөгийн эхлэл гэж тооцогддог байлаа.
Кельтүүд галын наадам хийж, зөн билэгт итгэн, ямар малыг өвөлд үлдээж, алиныг нядлахаа шидэт ёслолоор шийддэг байжээ. Гэсэн ч тэд хүний тахил өргөдөг байсан гэх нотолгоо байхгүй. Харин хожим христийн шашны лам нар энэ баярыг “буруу” хэлбэрээр бичиж үлдээсэн гэдэг.
Католик уламжлалтай огтлолцох нь
IX зуунд Ромын Пап лам Григорий IV 11-р сарын 1-нийг Бүх ариун хүмүүсийн өдөр гэж зарласан. Энэ баяр христийн шашны чухал өдөр бөгөөд сүмд мөргөл үйлдэх үүрэгтэй байв. Католицизмын ноёрхлын үед Самайнтай өрсөлдөх шашны баяр хэрэггүй байлаа.
Гэвч XIV-XV зууны үед Европт дэгдсэн Их тахлын үеийн маскарадын уламжлал болон католик ёсны мөргөлүүд холилдож, амьдрал, үхэл, диваажин, там гэсэн сэдвүүдийг дүрслэх болсон.
“Trick or Treat” буюу амттаны ёс
XVI зуунд Британи, Шотланд орнуудад souling cakes (сүнсний бялуу) хэмээн нэрлэгдэх заншил үүссэн — хүмүүс нас барсан сүнснүүдийн төлөө залбирч, амттан авч явдаг байв. Энэ уламжлал хожим “Trick or Treat” буюу “амттан уу, эсвэл тоглоом уу?” гэх хэллэг болон хөгжсөн юм.
Энэ хэллэг XVII зууны Лондоны Порохны хуйвалдааны үеийн анти-католик хошин зан үйлийн үргэлжлэл байв.
Хэллоуины нэр ба Роберт Бёрнс
“Хэллоуин” нэр анх XVI зууны сүүлчээр All Hallows’ Even буюу “Бүх ариун хүмүүсийн өмнөх орой” гэсэн хэлбэрээр хэрэглэгдэж эхэлжээ.
1780 онд Шотландын яруу найрагч Жон Мэйн “Hallow-E’en” нэртэй шүлэг хэвлүүлж, дараа нь энэ бүтээл Роберт Бёрнс-ийг урамшуулж “Halloween” (1785) хэмээх алдарт шүлгээ бичихэд хүргэсэн. Түүнээс хойш энэ үг орчин үеийн хэлбэрээр дэлхий даяар түгжээ.
Хулуу ба “Жакын дэнлүү”
XIX зуунд Хэллоуин Ирланд, Шотландад илүү түгэн дэлгэрч, хожим АНУ-д цагаачдаар дамжин үндэсний баяр болж хувирсан.
АНУ-д хулуугаар дэнлүү хийх заншил тархсан нь “Бродяга Жак”-ын домгоос үүдэлтэй. Жак чөтгөрийг хуурч, тамд очоогүй тул галаа репанд (turnip) хийсэн гэх түүх байдаг. Америкт хулуу элбэг тул хожим энэ нь гол бэлгэдэл болсон юм.
Өнөөдөр “Жакын дэнлүү” бараг бүх айлын үүдэнд тавигдаж, хүүхдүүдэд “энэ гэрт амттан өгдөг” гэсэн дохио болдог.
XX зуунд Хэллоуин хүүхдийн баярын хэлбэртэй болсон. 1952 оны Disney-ийн хүүхэлдэйн кино америк хүүхдүүдийн “Trick or Treat”-ийг улам түгээмэл болгожээ. Зарим хотуудад энэ заншилд насны хязгаар хүртэл тогтоосон байдаг — 15 наснаас дээш хүүхдүүд амттан гуйхыг зохимжгүй гэж үздэг.
Монгол дахь Хэллоуины баярын тэмдэглэлт
Хэллоуин нь Монголын уламжлалт баяр биш бөгөөд Монгол Улсын албан ёсны төрийн баярын хуанлид багтаагүй болно. Энд буддын шашин болон нүүдэлчдийн уламжлал зонхилдог бөгөөд Цагаан Сар (Сар шинэ) эсвэл Наадам зэрэг баярууд байдаг. Гэсэн хэдий ч дэлхийжилт, барууны соёлын (ялангуяа Америкийн) нөлөө, англи хэлний сургалтаас шалтгаалан энэ баяр 2010-аад оноос эхлэн нийслэл Улаанбаатар хотын залуучуудын дунд түгээмэл болсон. Энэ нь ихэвчлэн насанд хүрэгчдэд зориулсан зугаа цэнгэлийн арга хэмжээ гэж үздэг бөгөөд гэр бүл эсвэл хүүхдийн баяр биш юм. Тэмдэглэх гол талын талаар:
Гол уламжлал ба онцлог
- Хэмжээ ба чиглэл: Тэмдэглэлт нь Улаанбаатар хотоор (улсын хүн амын бараг тал хувь нь энд амьдардаг — ойролцоогоор 1.5 сая хүн) хязгаарлагддаг. Энэ нь АНУ эсвэл Европт байдаг шиг өргөн хүрээтэй биш бөгөөд гудамжны жагсаалын оронд үдэшлэгт илүү чиглэсэн байдаг. Амттан цуглуулах (trick-or-treating) нь хүйтэн цаг агаар (10-р сард температур -5°C ба түүнээс доош байж болно) болон хотын амьдралын хэв маягаас шалтгаалан бараг байдаггүй. Үүний оронд хувцас, чимэглэл, зугаа цэнгэлд гол анхаарал хандуулдаг.
- Үдэшлэг ба зугаа цэнгэл:
- Шөнийн клуб, паб, ресторанууд (жишээлбэл, Crocus Event Hall, Studio Club эсвэл Face Club) DJ-ийн тоглолт, хамгийн шилдэг хувцасны уралдаан (ихэвчлэн шагналтай), тусгай цэс (жишээлбэл, “аймшигтай” коктейль эсвэл зууш) бүхий сэдэвт арга хэмжээ зохион байгуулдаг. 2018–2022 онд ийм арга хэмжээнд олон мянган залуучууд оролцож байсан.
- Shangri-La зэрэг худалдааны төвүүд хувцас өмссөн жүжигчид, зургийн бүс, чимэглэл (хувин, аалзны тор, сүнс) бүхий гэр бүлийн арга хэмжээ зохион байгуулдаг. Хүүхдүүд айж болно, гэхдээ энэ нь уур амьсгалыг нэмэгдүүлдэг.
- 2025 онд (10-р сарын байдлаар) Melbet Mongolia эсвэл Bizbet-ийн giveaway зэрэг онлайн уралдаанууд үргэлжилж байгаа бөгөөд нийгмийн сүлжээнд бүтээлч нийтлэл оруулсны төлөө бэлгийн карт ($50–100) шагнал өгдөг.
- Хувцас ба чимэглэл: Хүмүүс сонгодог “барууны” дүр төрхөөр хувцасладаг — шулмас, зомбиас эхлээд супер баатрууд хүртэл. Улаанбаатарын дэлгүүрүүд хувцас, гоёл чимэглэл зардаг боловч бүгд импортынх. Сургуулиудад (хориглохын өмнө) хувцасны уралдаан, зураг зурах (жишээлбэл, Эдвард Мункийн “Хашгиралт” зургаар сэдэвлэсэн) байсан.
- Сургуулийн арга хэмжээ: Өмнө нь (2018 оноос өмнө) англи хэлний хичээлээр дамжуулан сургуулиудад Хэллоуиныг тэмдэглэдэг байсан — баярын түүхийн хичээл, хувин зурах, жижиг үдэшлэгтэй. Гэсэн хэдий ч 2018 онд засгийн газар сургуулийн зохион байгуулалттай арга хэмжээг хориглосон бөгөөд үүнийг буддын соёлтой зөрчилдөх (“сүнс”, “муу”тай холбоотой), эцэг эхийн зардал (хувцас, чимэглэл)-ын гомдол, хүүхдийн зан төлөвт сөрөг нөлөө үзүүлэх айдас гэж үзсэн. Хориг одоо ч хүчинтэй байгаа ч хувийн сургуулиуд (жишээлбэл, The British School of Ulaanbaatar) хаалга чимэглэх уралдаан эсвэл хүүхдүүдэд зориулсан хүүхэлдэйн шоу зэрэг албан бус үйл ажиллагаа явуулдаг.
