Оршил
Донтох явдал нь биологийн болон нийгэм-соёлын олон хүчин зүйлээс шалтгаалсан цогц үзэгдэл юм. Янз бүрийн хэлбэрийн донтоход түүхэн турш илүү эсвэл бага өртөмтгий байсан үндэстнүүдийг тогтоохын тулд урт хугацааны зан үйл, соёлын уламжлал, түүхэн өв, мөн сэтгэцийн эрүүл мэнд, нийгэм судлал, тархвар судлалын орчин үеийн мэдээлэлд тулгуурлаж болно. Энэ судалгаанд архидалт, мансууруулах бодисын хэрэглээ, никотины хамаарал, мөрийтэй тоглоом зэрэг гол төрлийн донтох хэлбэрүүдийг үндэстнүүдийн зан үйлийн хэв маягийн хүрээнд авч үзсэн болно.
Арга зүй
Судалгаанд дараах эх сурвалжуудыг ашиглав:
- Сэтгэцэд нөлөөлөх бодис болон мөрийтэй тоглоомын түүхэн хэрэглээний тойм;
- ДЭМБ, НҮБ-ын Мансууруулах бодистой тэмцэх газар (UNODC), WHO Mental Health Surveys, Our World in Data зэрэг байгууллагын статистик мэдээлэл;
- Үндэстний соёл, нийгмийн зан үйлийг тусгасан соёлын шинжилгээний эх сурвалжууд;
- Донтох үзэгдлийн нийгэмд үзүүлэх нөлөөллийг харьцуулсан үнэлгээ.
Ангилал
Судалгаанд үндэстнүүдийг дараах хоёр ангилалд хуваасан:
- Түүхэн талаасаа донтох хандлагатай байсан үндэстнүүдийн ТОП;
- Түүхэн талаасаа донтох хандлага хамгийн бага байсан үндэстнүүдийн ТОП.
Хамгийн бага донтох тэсвэртэй байдалтай үндэстнүүд: түүх-соёлын шинжилгээ
1. Орос
Хамгийн түгээмэл донтох хэлбэрүүд:
Архи: Орос дахь архины соёл нь эртний, гүнзгий түүхэн үндэстэй. XVIII зуунаас эхлэн төр архи үйлдвэрлэл, худалдааг төвлөрүүлэн хянаж эхэлсэн нь архины онцгой хэрэглээний хэв маяг — ялангуяа хатуу спиртийн, голчлон архины хэрэглээг бий болгосон. Архи нь уламжлалт амьдралын хэв маягт баяр тэмдэглэх хэрэгсэл байгаад зогсохгүй, бодит байдлаас зугтах сэтгэлзүйн арга хэрэгсэл болж, энэ нь нийгмийн идэвхгүй байдал, хувь хүний амьдралд нөлөөлөх боломжгүй байдалтай хослон хүчтэй тогтсон. Зуун зууны турш архи нь нийгмийн зан үйлийг зохицуулах албан бус хэрэгсэл болж, улмаар донтолтыг нийгмийн ухамсарт хэвийн зүйл болгон тогтоожээ.
Мөрийтэй тоглоом: Мөрийтэй тоглоомонд донтох өндөр хандлагатай. Энэ нь түүхэн талаараа төвлөрсөн удирдлага болон патерналист нийгмийн загвартай холбоотой. Иргэд олон зууны турш амьдралын гол шийдвэрүүдийг дээд эрх мэдэл гаргадаг орчинд амьдарч ирсэн — эхлээд хаант засаг, дараа нь авторитар төрийн тогтолцоотой байв. Ийм нийгмийн уламжлал нь хувь хүний хариуцлага, зан үйлийн хяналтыг бууруулсан.
Никотин: Никотины хэрэглээ тогтмол өндөр түвшинд байдаг. Тамхи татах зуршил XVII зууны үед Орост нэвтэрсэн ч XIX зуунаас нийтлэг соёлд хүчтэй байр суурь эзэлжээ. Тамхидалт нь эрэгтэй хүний нийгэмд нэвтрэх, насанд хүрэгч, эрх мэдэл бүхий хүн болохын бэлгэдэл болж, цэргийн, үйлдвэрийн, төрийн албан хаагчдын дунд гүн гүнзгий тогтсон. XX зуунд, ялангуяа Зөвлөлтийн үед, тамхи татах нь хямд, хүртээмжтэй, нийгмийн хувьд хүлээн зөвшөөрөгдсөн өдөр тутмын зуршил болсон.
2. Их Британи
Хамгийн түгээмэл донтох хэлбэрүүд:
Архи: Их Британийн соёлд архины хэрэглээ нийтийн газруудад — ялангуяа пабуудад — гүн гүнзгий суурьтай уламжлалтай. XVIII зуунаас пабууд нь олон нийтийн амьдралын төв болсон бөгөөд байнга, тогтмол архи (ялангуяа пиво болон хатуу спирт) хэрэглэх нь нийгмийн харилцааны нэг хэсэг болон хэвшсэн. Ийм соёлын загвар нь архины хэрэглээний хүлцэл, улмаар донтолтын эрсдэлийг нэмэгдүүлжээ.
Мансууруулах бодис: 2010-аад онд залуусын дунд кокаины хэрэглээ огцом нэмэгдсэн нь зөвхөн бодисын хүртээмж бус, харин туршилт хийх сэтгэлгээ Их Британийн соёлд түүхэн суурьтай байсныг илтгэнэ. 1960-аад оноос эхлэн Их Британи сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын амралтын хэрэглээнд либерал ханддаг, нийгмийн түвшинд хүлцэх хандлагатай орон болж хувирсан нь өнөөг хүртэл хадгалагдаж байна.
3. АНУ
Хамгийн түгээмэл донтох хэлбэрүүд:
Архи: Архи нь баяр ёслолын соёлын уламжлалт хэсэг юм. АНУ дахь архины хэрэглээ нь үндэстэн ястны олон төрөл зүйлээс хамаарсан бөгөөд архи нь баяр тэмдэглэлт өдөр, гэр бүлийн арга хэмжээ, олон нийтийн үйл ажиллагааны салшгүй хэсэг болдог. Хүлээлтээс эсрэгээр, 1920-иод оны “хуурай хууль”-ын богино хугацаа нь архины хууль бус үйлдвэрлэл, чанаргүй спиртийн хэрэглээг нэмэгдүүлж, архидалт болон үүнтэй холбоотой нас баралтыг улам өсгөжээ.
Мансууруулах бодис: АНУ-ын хувьд мансууруулах бодист донтох хандлага нь эмийн болон сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын өндөр арилжаа, арилжааны агуулгатай эмчилгээний түүхээс үүдэлтэй. XX зуунд эмийн үйлдвэрүүд жорын дагуу олгодог опиоидуудыг ерөнхий өвдөлт намдаах хэрэгсэл болгон хүчтэй сурталчилж, энэ нь опиоидын хямралд хүргэсэн. Мөн 1960-аад оноос эхлэн АНУ-д марихуан болон сэтгэцийн сэргээшүүдийн хэрэглээ контрсоёлын хөдөлгөөний хүрээнд хөгжиж, “туршлага хийх эрх чөлөө” болон “өөр төрлийн ухамсрын байдал”-ыг дэмжсэн. Эдгээр хүчин зүйлс нь эрсдэлтэй зан үйлийг зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хүргэж, донтолтын түвшинг нэмэгдүүлсэн.
4. Польш
Хамгийн түгээмэл донтох хэлбэрүүд:
Архи: Хүчтэй спиртийн хэрэглээ өндөр, ялангуяа эрэгтэйчүүдийн дунд. Польш дахь архины хэрэглээ нь гүнзгий түүхэн үндэстэй. Ялангуяа хөдөө орон нутгийн баяр ёслол, зан үйлийн арга хэмжээний үеэр архи нь зочломтгой, эв нэгдлийн бэлгэдэл байсаар ирсэн. Горілка зэрэг хүчтэй согтууруулах ундааг эрчүүдийн хүрээнд тогтмол хэрэглэх нь үе дамжин хэвшиж, архидалтыг нийгмийн хувьд хүлээн зөвшөөрөгдсөн зүйл болгосон. Энэ нь түүхэн хувьд архинд донтох болон хэтрүүлэн хэрэглэх хандлагыг өндөр түвшинд хүргэсэн.
Никотин: XX зууны хоёрдугаар хагасаас эхлэн тамхидалт огцом нэмэгдсэн. Энэ үед тамхи татах нь эрэгтэй, эмэгтэй олон үеийнхний дунд нийтлэг заншил болсон. 1990-ээд оны эдийн засгийн өөрчлөлтийн үеийн стресс, тогтворгүй байдал нь тамхины донтолтыг сэтгэл хөдлөлийг хянах хялбар арга болгон түгээхэд нөлөөлсөн.
5. Итали
Хамгийн түгээмэл донтох хэлбэрүүд:
Никотин: Италид тамхидалт нь соёлын шинж чанартай — амралт, харилцаа, кафе болон бистрод суухтай холбоотой нийгмийн амьдралын нэг хэсэг. XIX зуунаас өдөр тутмын соёлд нэвтэрч, XX зуунд насанд хүрэгчдийн дунд ердийн зан үйл болж тогтсон. Үүнтэй уялдан тамхинд донтолт аажмаар хэвийн үзэгдэл болон хувирчээ.
Архи (дарс): Италийн соёлын нэг хэсэг бөгөөд зүй зохистой хэрэглээ давамгайлдаг. Итали дахь архи, ялангуяа дарс нь уламжлалт соёлд чухал байр суурь эзэлдэг. Гэр бүл эсвэл шашны уламжлалын хүрээнд хоолны хамт дарс хэрэглэх нь хэтрүүлэл гэж тооцогддоггүй ч тогтмол хэрэглээ болон хэрэглээний эхлэл нас эрт байх нь тодорхой бүлгүүдийн дунд донтох эрсдэлийг нэмэгдүүлдэг.
Донтолтод хамгийн их тэсвэртэй үндэстнүүд: түүх-соёлын шинжилгээ
1. Монгол
Монгол үндэстэн нь түүхэн талаараа нүүдлийн амьдралын хэв маягаар төлөвшсөн бөгөөд энэ нь сахилга бат, тэсвэр хатуужил, өөрийгөө хянах өндөр чадварыг шаарддаг байсан. Харилцан хариуцлагад тулгуурласан нийгмийн ёс зүй, уламжлалт гэр бүлийн үнэт зүйлс, шашны нөлөө нь зан үйлийн хязгаарлалт, хянамгай байдалд хувь нэмэр оруулжээ. Уламжлалт монгол нийгэмд ямар ч төрлийн донтолтыг зан чанарын сул тал гэж үздэг байсан бөгөөд энэ нь хувь хүний нэр хүндийг хамт олны дунд унагадаг гэж тооцогддог байв. Үүний үр дүнд донтолтыг нийгмийн хувьд хүлээн зөвшөөрдөггүй, хувь хүний хариуцлагатай байдлын тухай ойлголттой зөрчилддөг үйлдэл гэж үздэг соёл тогтжээ.
2. Япон
Японы нийгэм нь түүхийн туршид өөрийгөө хянах чадвар, нэр төр, нийгмийн зохицлыг онцолдог ёс суртахууны тогтолцоонд суурилан хөгжсөн. Архийг зарим тохиолдолд (жишээлбэл, бизнес уулзалт, баяр ёслолын үеэр) зан үйлийн нэг хэсэг болгон хэрэглэдэг ч, хатуу зохицуулалт дор явагддаг. Хяналтаа алдахыг нийгмийн ичгүүртэй зүйл гэж үздэг. Наркотик хэрэглээ дэлхийд хамгийн бага түвшинд байдаг нь донтолтыг дотоод сэтгэлгээний хувьд ихээр гутаан доромжилдог соёлын илрэл юм. 2000-аад оноос хойш тамхидалтын түвшин буурсан нь өөрийн зан авирыг хянах соёлын дасан зохицох чадвар өндөр байгааг харуулдаг.
3. Энэтхэг
Энэтхэгийн нийгэм нь соёл, шашин, нийгмийн нарийн бүтэцтэй нормоор дамжуулан өргөн хүрээний донтолтын хандлагад тэсвэртэй байдаг. Олон бүс нутагт архи хэрэглэх нь кастын, угсаатны болон шашны уламжлалаар хязгаарлагддаг. Мансууруулах бодисыг ялангуяа уламжлалт олон нийтийн хүрээнд ёс суртахууны ариун байдлаас хазайлт гэж үзэн хүчтэй гутаадаг. Ийм соёлын нөхцөлд хувь хүн эрсдэлтэй зан үйлээс зайлсхийх төдийгүй гэр бүл, хамт олны зүгээс нийгмийн хяналтанд ордог.
4. Өмнөд Солонгос
Өмнөд Солонгосын нийгмийн зан үйлийн түүхэн загвар нь үүрэг, сахилга бат, хязгаарлалт зэрэгт төвлөрдөг конфуциан уламжлалд суурилдаг. Энэ хүрээнд сэтгэцэд нөлөөлөх бодисын хэрэглээ хэзээд захын үзэгдэл байсаар ирсэн. Гэр бүл, ахмад настан, хамт олон гэх мэт эрх мэдэл бүхий субьектүүдэд хүндэтгэл үзүүлдэг нийгмийн бүтэц нь хувь хүнийг ёс суртахууны цэвэр байдлыг хадгалах дарамтад оруулдаг. Зарим талбар, тухайлбал байгууллагын арга хэмжээнд архи хэрэглэх үзэгдэл ажиглагддаг ч, нийт донтолтын зан үйл нийгмийн ухамсарт хянагдсан, гутаагдсан хэвээр байдаг.
5. Финланд
Финланд бол XX зуунд архины хэтрүүлэлтэй холбоотой түүхэн асуудлыг хэрэглээний соёлын өөрчлөлтөөр шийдвэрлэсэн нийгмийн жишээ юм. Нийгмийн хэм хэмжээ нь хэт их хэрэглээг хүлээн зөвшөөрдөг байснаас хариуцлагатай хэрэглээг дэмждэг чиглэлд шилжсэн. Үүнд боловсролын системийн шинэчлэл, иргэдийн мэдээлэлтэй байх чадвар нэмэгдсэн, өөрийгөө хамгаалах тухай олон нийтийн яриа өргөжсөн нь гол үүрэг гүйцэтгэсэн. Өнөөдрийн байдлаар Финландад архины хэрэглээ өмнөх үеүүдтэй харьцуулахад мэдэгдэхүйц буурсан бөгөөд бусад төрлийн донтолтын хандлага ч дунд зэрэг буюу бага түвшинд хадгалагдаж байна.
Дүгнэлт
Түүхэн талаасаа донтолтод өртөмтгий үндэстнүүдийн хувьд тухайн төрлийн донтох зан үйл нь нийгмийн кодуудын нэг хэсэг болон гүн үндэслэсэн соёлын уламжлалуудтай байдаг (Орос, АНУ, Их Британи).
Донтолтод бага өртөмтгий үндэстнүүд нь дотоод сахилга бат, хязгаарлалт, өөрийн зан авирыг хянах өндөр үнэт зүйлсийг хадгалсаар ирсэн. Энэ нь олон зууны турш тогтсон зохион байгуулалттай соёлын үр дүн юм (Монгол, Япон).
Цаг хугацаа буюу түүхэн нөхцөл байдал нь үндэстнүүдийн донтолтод өртөмтгий байдалд нөлөөлөх чухал хүчин зүйл юм — зөвхөн өнөөгийн статистик бус, харин гүн гүнзгий тогтсон нийгмийн хэв маягтай холбоотой.
